ถนน AI! ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน

ในยุคที่เทคโนโลยีปัญญาประดิษฐ์ (AI) ถูกนำเสนอในฐานะทางออกของปัญหาสังคมมากมาย ตั้งแต่วิกฤตด้านสาธารณสุขไปจนถึงการจัดการเมือง แนวคิดเรื่องการใช้ AI เพื่อแก้ไขปัญหารถติดในเมืองใหญ่จึงไม่ใช่เรื่องไกลตัวอีกต่อไป อย่างไรก็ตาม ท่ามกลางความหวังในการสร้างเมืองอัจฉริยะ กลับเกิดคำถามและข้อกังวลที่สำคัญเกี่ยวกับผลกระทบทางสังคมที่อาจตามมา โดยเฉพาะประเด็นเรื่องความเหลื่อมล้ำที่อาจถูกซ้ำเติมให้รุนแรงขึ้น

แนวคิดเรื่อง ถนน AI! ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน กลายเป็นวาทกรรมที่สะท้อนความกังวลอย่างลึกซึ้งว่า เทคโนโลยีขั้นสูงอย่างปัญญาประดิษฐ์ที่ถูกนำมาใช้ในการจัดการจราจร อาจไม่ได้เป็นเพียงเครื่องมือสร้างประสิทธิภาพ แต่สามารถกลายเป็นกลไกที่ตอกย้ำและขยายช่องว่างทางสังคมให้กว้างขึ้น แนวคิดนี้ตั้งอยู่บนสมมติฐานที่ว่า หากการพัฒนาระบบ AI ไม่ได้คำนึงถึงมิติทางสังคมอย่างรอบด้าน ผลลัพธ์ที่ได้อาจไม่ใช่การแก้ปัญหาวิกฤตรถติดเพื่อทุกคน แต่เป็นการสร้างระบบถนนสองมาตรฐาน ที่เอื้อประโยชน์ให้แก่คนบางกลุ่ม ขณะที่จำกัดการเข้าถึงและโอกาสของคนอีกกลุ่มหนึ่งอย่างเป็นระบบ การอภิปรายในประเด็นนี้จึงไม่ใช่แค่เรื่องของเทคโนโลยี แต่เป็นการตั้งคำถามถึงรากฐานของความยุติธรรมในการพัฒนาเมืองแห่งอนาคต

ความจริงเบื้องหลังวาทกรรม ถนน AI! ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน

วาทกรรม “ถนน AI! ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน” เป็นการตั้งคำถามเชิงเปรียบเทียบที่ทรงพลัง แม้จะยังไม่มีข้อมูลยืนยันถึงการมีอยู่ของโครงการที่ชื่อว่า ‘Thanon Thai AI’ หรือโครงการใดๆ ที่มีเป้าหมายดังกล่าวอย่างชัดเจน แต่แนวคิดนี้เกิดขึ้นจากความกังวลที่มีรากฐานมาจากปัญหาความเหลื่อมล้ำเชิงโครงสร้างที่ดำรงอยู่ในสังคมไทยมาอย่างยาวนาน ประเด็นนี้จึงมีความสำคัญอย่างยิ่งในยุคที่รัฐบาลทั่วโลก รวมถึงประเทศไทย กำลังผลักดันนโยบาย “เมืองอัจฉริยะ” (Smart City) อย่างแข็งขัน

ความสำคัญของเรื่องนี้อยู่ที่การกระตุ้นให้สังคมตระหนักว่าเทคโนโลยีไม่ใช่สิ่งที่เป็นกลางโดยสมบูรณ์ แต่เป็นเครื่องมือที่สามารถถูกออกแบบและนำไปใช้เพื่อบรรลุเป้าหมายที่แตกต่างกันได้ หากเป้าหมายหลักในการนำ AI มาใช้จัดการจราจรคือการเพิ่มประสิทธิภาพทางเศรษฐกิจสูงสุด หรือการอำนวยความสะดวกให้แก่ประชากรกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งเป็นพิเศษ โดยปราศจากการพิจารณาถึงผลกระทบต่อกลุ่มคนที่เปราะบางที่สุด ก็มีความเสี่ยงสูงที่เทคโนโลยีนั้นจะกลายเป็นเครื่องมือแห่งการกีดกันและสร้างความแตกแยกมากกว่าการเชื่อมโยงผู้คนเข้าด้วยกัน ดังนั้น ทุกภาคส่วนในสังคม ตั้งแต่ผู้กำหนดนโยบาย นักพัฒนาเทคโนโลยี ไปจนถึงประชาชนทั่วไป จึงควรให้ความสนใจและมีส่วนร่วมในการกำหนดทิศทางการพัฒนา เพื่อให้แน่ใจว่านวัตกรรมจะถูกนำมาใช้เพื่อสร้างประโยชน์สุขแก่คนทุกคนอย่างแท้จริง

แนวคิดเบื้องหลัง AI จัดการจราจร และความเหลื่อมล้ำที่ซ่อนอยู่

เพื่อทำความเข้าใจถึงแก่นของความกังวลดังกล่าว จำเป็นต้องเข้าใจหลักการทำงานพื้นฐานของระบบ AI จัดการจราจร และช่องโหว่ที่อาจนำไปสู่ผลลัพธ์ที่ไม่เป็นธรรม

AI จัดการจราจรคืออะไร?

ระบบจัดการจราจรด้วยปัญญาประดิษฐ์ (AI Traffic Management System) คือระบบที่ใช้อัลกอริทึมขั้นสูงในการวิเคราะห์ข้อมูลการจราจรแบบเรียลไทม์จากแหล่งต่างๆ เช่น เซ็นเซอร์บนท้องถนน กล้องวงจรปิด (CCTV) และข้อมูลตำแหน่งจากอุปกรณ์เคลื่อนที่ (GPS) เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการไหลเวียนของยานพาหนะ เป้าหมายหลักของระบบนี้คือ:

• ลดความแออัด: ปรับเปลี่ยนสัญญาณไฟจราจรให้สอดคล้องกับปริมาณรถยนต์ในแต่ละช่วงเวลา เพื่อลดระยะเวลาการเดินทางและแก้ไขปัญหารถติด
• เพิ่มความปลอดภัย: ตรวจจับอุบัติเหตุหรือเหตุการณ์ผิดปกติบนท้องถนน และแจ้งเตือนหน่วยงานที่เกี่ยวข้องได้อย่างรวดเร็ว
• ลดมลพิษ: การที่รถเคลื่อนที่ได้อย่างราบรื่นและลดการหยุดนิ่ง จะช่วยลดการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์และมลพิษอื่นๆ
• บริหารจัดการโครงสร้างพื้นฐาน: ให้ข้อมูลเชิงลึกแก่หน่วยงานภาครัฐเพื่อวางแผนปรับปรุงหรือขยายโครงข่ายถนนในอนาคตได้อย่างมีประสิทธิภาพ

โดยทฤษฎีแล้ว ระบบดังกล่าวมีศักยภาพที่จะสร้างประโยชน์มหาศาลให้กับเมืองใหญ่ที่ต้องเผชิญกับวิกฤตรถติดเป็นประจำทุกวัน

จากเมืองอัจฉริยะสู่การแบ่งแยกเชิงโครงสร้าง

อย่างไรก็ตาม ความท้าทายที่สำคัญที่สุดซ่อนอยู่ใน “วัตถุประสงค์” ที่ถูกป้อนให้กับ AI เพื่อทำการตัดสินใจ หากอัลกอริทึมถูกตั้งโปรแกรมให้จัดลำดับความสำคัญของการเคลื่อนที่บนถนนสายหลัก ซึ่งเป็นเส้นทางสู่ศูนย์กลางธุรกิจหรือย่านที่อยู่อาศัยของผู้มีรายได้สูง โดยละเลยการจราจรในซอยย่อยหรือชุมชนแออัด ก็อาจนำไปสู่ปรากฏการณ์ “การแบ่งแยกเชิงโครงสร้าง” (Structural Segregation) ได้

เทคโนโลยีอาจสร้างกำแพงที่มองไม่เห็นขึ้นมาได้อย่างแยบยล โดยระบบ AI อาจ “เรียนรู้” ที่จะระบายรถออกจากถนนสายหลักให้เร็วที่สุด โดยการเปลี่ยนสัญญาณไฟเพื่อ “กัก” รถจากซอยย่อยเอาไว้ให้นานขึ้น ผลลัพธ์คือถนนสายหลักที่โล่งขึ้นสำหรับคนกลุ่มหนึ่ง แลกมากับการจราจรที่ติดขัดอย่างหนักหน่วงภายในชุมชนของคนอีกกลุ่มหนึ่ง ซึ่งนี่คือแก่นแท้ของความกลัวที่ว่า “ถนน AI” อาจ “ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน”

วิเคราะห์บริบทสังคมไทย: ทำไม “ถนน AI” จึงเป็นเรื่องน่ากังวล

ความกังวลต่อแนวคิดถนน AI ไม่ได้เกิดขึ้นในสุญญากาศ แต่หยั่งรากลึกอยู่บนสภาพปัญหาความเหลื่อมล้ำที่มีอยู่จริงในสังคมไทย โดยเฉพาะในเขตเมือง

สภาพความเป็นจริงของพื้นที่ชุมชนเมืองและคนจน

ในมหานครอย่างกรุงเทพฯ โครงสร้างพื้นฐานด้านการคมนาคมมีการกระจายตัวที่ไม่เท่าเทียมกันอยู่แล้วเป็นทุนเดิม ชุมชนผู้มีรายได้น้อยจำนวนมากตั้งอยู่ในซอยที่คับแคบ มีทางเข้าออกจำกัด และมักถูกละเลยจากการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานหลัก ถนนหนทางในพื้นที่เหล่านี้มักไม่ปลอดภัย ขาดทางเท้าที่เหมาะสม และระบบขนส่งสาธารณะเข้าถึงได้ยาก

การนำระบบ AI มาใช้โดยไม่พิจารณาถึงสภาพความเป็นจริงเหล่านี้ อาจเป็นการซ้ำเติมปัญหาให้เลวร้ายลงไปอีก ระบบอาจมองว่าการลงทุนปรับปรุงการจราจรในพื้นที่เหล่านี้ “ไม่คุ้มค่า” เมื่อเทียบกับผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจที่จะได้จากการทำให้ถนนสายหลักคล่องตัว ด้วยเหตุนี้ ชุมชนที่ควรจะได้รับการช่วยเหลือมากที่สุด อาจกลายเป็นกลุ่มที่ถูกทอดทิ้งจากเทคโนโลยีมากที่สุดเช่นกัน

วงจรความยากจนกับอุปสรรคในการเข้าถึง

การเดินทางเป็นปัจจัยสำคัญในการเข้าถึงโอกาสทางเศรษฐกิจและสังคม ไม่ว่าจะเป็นการเดินทางไปทำงาน การเข้าถึงบริการสาธารณสุข หรือการศึกษา หากเทคโนโลยีทำให้การเดินทางออกจากชุมชนของตนเองเป็นเรื่องที่ยากลำบากและใช้เวลานานขึ้น ย่อมส่งผลกระทบโดยตรงต่อคุณภาพชีวิตและความสามารถในการหารายได้ของผู้คนในพื้นที่นั้นๆ

ปรากฏการณ์นี้สามารถเปรียบได้กับการ “คุมขัง” เชิงพื้นที่ ที่ไม่ได้เกิดจากกำแพงหรือลูกกรง แต่เกิดจากอัลกอริทึมและโครงสร้างพื้นฐานที่ไม่เป็นธรรม มันสร้างอุปสรรคที่มองไม่เห็นแต่ส่งผลกระทบอย่างรุนแรง ทำให้การหลุดพ้นจากวงจรความยากจนเป็นไปได้ยากยิ่งขึ้น และตอกย้ำว่าความเหลื่อมล้ำไม่ได้เป็นเพียงเรื่องของรายได้ แต่ยังเป็นเรื่องของสิทธิในการเข้าถึงและเคลื่อนที่ในพื้นที่สาธารณะอีกด้วย

ความเสี่ยงและผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นจากเทคโนโลยี AI จัดการจราจร

การนำ AI มาใช้ในสเกลขนาดใหญ่เพื่อจัดการเมืองมีความเสี่ยงโดยธรรมชาติที่ต้องได้รับการพิจารณาอย่างรอบคอบ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในประเด็นของอคติและความเป็นธรรม

อัลกอริทึมที่มีอคติ: เมื่อเทคโนโลยีสะท้อนความไม่เท่าเทียม

อคติใน AI (AI Bias) เป็นปัญหาที่ได้รับการยอมรับในระดับสากล มันเกิดขึ้นได้จากหลายสาเหตุ:

1. ข้อมูลที่ใช้สอน (Training Data): หากข้อมูลที่ป้อนให้ AI เรียนรู้สะท้อนความไม่เท่าเทียมที่มีอยู่แล้วในสังคม AI ก็จะเรียนรู้และทำซ้ำอคตินั้นๆ ตัวอย่างเช่น หากข้อมูลการเดินทางส่วนใหญ่มาจากผู้ใช้สมาร์ทโฟนในย่านธุรกิจ AI อาจพัฒนาแบบจำลองที่ไม่ตอบสนองต่อรูปแบบการเดินทางของผู้ใช้บริการรถโดยสารประจำทางในเขตชานเมือง
2. วัตถุประสงค์ที่กำหนด: ดังที่กล่าวไปข้างต้น หากวัตถุประสงค์หลักถูกกำหนดไว้ที่ “ประสิทธิภาพทางเศรษฐกิจ” หรือ “การลดระยะเวลาเดินทางของผู้ใช้รถยนต์ส่วนบุคคล” โดยไม่คำนึงถึง “ความเท่าเทียมในการเข้าถึง” ผลลัพธ์ที่ได้ย่อมเอนเอียงไปทางกลุ่มที่มีอำนาจทางเศรษฐกิจสูงกว่า
3. อคติของผู้พัฒนา: แม้จะไม่ได้ตั้งใจ แต่ผู้พัฒนาอาจออกแบบระบบโดยยึดจากมุมมองและประสบการณ์ของตนเอง ซึ่งอาจไม่ครอบคลุมถึงความต้องการของประชากรกลุ่มอื่น

อคติเหล่านี้สามารถทำให้ระบบ AI กลายเป็นเครื่องมือที่สร้างความชอบธรรมให้กับความไม่เท่าเทียมที่มีอยู่เดิม โดยอ้างความเป็นกลางของ “เทคโนโลยี” มาบังหน้า

การลดทอนความเป็นมนุษย์ในการตัดสินใจเชิงนโยบาย

อีกหนึ่งความเสี่ยงคือการมอบอำนาจการตัดสินใจที่ส่งผลกระทบต่อชีวิตผู้คนจำนวนมากให้กับระบบอัตโนมัติ การจัดการเมืองเป็นเรื่องที่ซับซ้อนและต้องอาศัยการพิจารณาถึงมิติต่างๆ ทั้งเศรษฐกิจ สังคม และมนุษยธรรม การใช้ AI ที่ทำงานโดยยึดตรรกะและข้อมูลเป็นหลัก อาจนำไปสู่การตัดสินใจที่ “มีประสิทธิภาพ” แต่ “ไร้ความเห็นอกเห็นใจ”

คำถามสำคัญที่ต้องตอบคือ ใครคือผู้ที่ต้องรับผิดชอบเมื่อระบบ AI ตัดสินใจผิดพลาดหรือสร้างผลกระทบทางลบต่อสังคม? การขาดความเห็นอกเห็นใจเชิงมนุษย์ในกระบวนการตัดสินใจอาจนำไปสู่การสร้างนโยบายสาธารณะที่เย็นชาและทอดทิ้งกลุ่มคนที่ต้องการความช่วยเหลือมากที่สุด

การออกแบบเมืองอัจฉริยะเพื่อทุกคน: แนวทางและข้อพิจารณา

เพื่อหลีกเลี่ยงกับดักของ “ถนน AI” และสร้างเมืองอัจฉริยะที่ไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง จำเป็นต้องมีแนวทางในการพัฒนาและนำเทคโนโลยีมาใช้อย่างรอบคอบและมีจริยธรรม

ความสำคัญของการออกแบบอย่างมีส่วนร่วมและโปร่งใส

กุญแจสำคัญคือการเปลี่ยนกระบวนทัศน์จากการออกแบบ “เพื่อ” ประชาชน ไปสู่การออกแบบ “ร่วมกับ” ประชาชนทุกกลุ่ม โดยเฉพาะกลุ่มผู้มีส่วนได้ส่วนเสียที่มักถูกมองข้าม เช่น ผู้อยู่อาศัยในชุมชนแออัด ผู้ใช้บริการขนส่งสาธารณะ และผู้เดินทางเท้า กระบวนการนี้เรียกว่า “การออกแบบอย่างมีส่วนร่วม” (Participatory Design) ซึ่งจะช่วยให้แน่ใจว่าความต้องการและบริบทที่หลากหลายของคนในเมืองถูกนำมาพิจารณาตั้งแต่ขั้นตอนแรก

นอกจากนี้ ความโปร่งใสของอัลกอริทึมก็เป็นสิ่งจำเป็น ประชาชนควรมีสิทธิ์ที่จะทราบว่าระบบ AI ใช้เกณฑ์อะไรในการตัดสินใจจัดลำดับความสำคัญของการจราจร การเปิดเผยข้อมูลเหล่านี้จะช่วยสร้างความไว้วางใจและเปิดโอกาสให้สาธารณชนสามารถตรวจสอบและทักท้วงได้หากพบว่าระบบทำงานอย่างไม่เป็นธรรม

จริยธรรมของ AI และกรอบการกำกับดูแล

ภาครัฐจำเป็นต้องสร้างกรอบการกำกับดูแลด้านจริยธรรมสำหรับ AI (AI Ethics Framework) ที่ชัดเจน ก่อนที่จะอนุญาตให้นำเทคโนโลยีดังกล่าวมาใช้กับโครงสร้างพื้นฐานสาธารณะ กรอบการทำงานนี้ควรกำหนดหลักการพื้นฐานที่ระบบ AI ทุกระบบต้องยึดถือ เช่น:

• ความเป็นธรรมและความเท่าเทียม (Fairness and Equity): ระบบต้องถูกออกแบบมาเพื่อลดความเหลื่อมล้ำ ไม่ใช่ซ้ำเติม
• ความรับผิดชอบ (Accountability): ต้องมีกลไกที่ชัดเจนในการระบุผู้รับผิดชอบต่อผลกระทบที่เกิดขึ้นจากระบบ
• ความปลอดภัยและความน่าเชื่อถือ (Safety and Reliability): ระบบต้องมีความมั่นคงปลอดภัยและทำงานได้อย่างถูกต้องแม่นยำ
• ความเป็นส่วนตัว (Privacy): การเก็บและใช้ข้อมูลส่วนบุคคลต้องเป็นไปอย่างจำกัดและเคารพสิทธิความเป็นส่วนตัวของประชาชน

การมีกฎระเบียบที่รัดกุมจะช่วยสร้างมาตรฐานและบังคับให้นักพัฒนาต้องคำนึงถึงผลกระทบทางสังคมอย่างจริงจัง

บทสรุป: อนาคตของท้องถนนและสังคมที่เท่าเทียม

ท้ายที่สุดแล้ว วาทกรรม ถนน AI! ขังคนจนไว้ในซอยบ้าน ทำหน้าที่เป็นเครื่องเตือนสติที่สำคัญอย่างยิ่งต่อสังคมในยุคเปลี่ยนผ่านสู่ดิจิทัล มันชี้ให้เห็นว่าเทคโนโลยีเป็นดาบสองคมที่สามารถนำมาซึ่งความเจริญก้าวหน้าหรือสร้างความแตกแยกก็ได้ ขึ้นอยู่กับวิสัยทัศน์และคุณค่าที่เราใส่เข้าไปในกระบวนการพัฒนา

การแก้ปัญหาวิกฤตรถติดหรือการสร้างเมืองอัจฉริยะไม่ใช่เป้าหมายในตัวเอง แต่เป็นเพียงเครื่องมือในการไปสู่เป้าหมายที่ใหญ่กว่า นั่นคือการยกระดับคุณภาพชีวิตของพลเมืองทุกคนอย่างเท่าเทียมกัน ความสำเร็จของเมืองอัจฉริยะจึงไม่ได้วัดกันที่ความซับซ้อนของเทคโนโลยี แต่วัดกันที่ความสามารถในการสร้างสังคมที่ยุติธรรมและครอบคลุมสำหรับทุกคน

ดังนั้น การพัฒนาเมืองในอนาคตจึงไม่ใช่แค่เรื่องของวิศวกรหรือนักวิทยาศาสตร์ข้อมูล แต่เป็นเรื่องของพลเมืองทุกคนที่ต้องร่วมกันตั้งคำถาม ตรวจสอบ และกำหนดทิศทางของเทคโนโลยี เพื่อให้แน่ใจว่านวัตกรรมที่เราสร้างขึ้นจะนำทางเราไปสู่สังคมที่ดีขึ้น และไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง โดยเฉพาะผู้ที่อยู่ในซอยที่ลึกที่สุดของเมือง